Het Spiderman-dilemma
Om in een Shinto-tempel binnen te gaan, gaat men door een poort. Dit lijkt vrij gewoon, maar het symboliseert het achterwege laten van de wereld om in een nieuwe binnen te treden, die van het Shinto-heiligdom. Wie binnentreedt, laat een beetje de wereld achter zich. De dojo heeft voor een deel deze betekenis behouden.
Dit zou ons echter kunnen doen vergeten dat wie terug naar buiten gaat, uit de tempel, opnieuw in de wereld treedt. De plaats van de in-de-dojo-beoefende-krijgskunst binnen de maatschappij is geen eenvoudig onderwerp.
Laatst zag ik de verfilming van "Spiderman" op televisie. ("Spiderman" en "Superman" komen uit hetzelfde mediabedrijf, Marvel Entertainment, dat een heel universum aan superhelden heeft en dat sinds 2001 opnieuw echt "in" is, zie ook het artikel "Spiderman on the Roof"). De film vertelt het verhaal van een ietwat slungelachtige "computernerd", gepest, maar ook erg verliefd op zijn buurmeisje. Hij wordt gebeten door een genetisch gemanipuleerde spin, en krijgt een beetje spin-DNA binnen. En dus : "Spiderman". Geen nerd meer, maar een atletisch vechter die tussenbeide komt bij allerlei misdaad. Een wat banaal verhaal dat toch eindigt met een vraag. Het buurmeisje, waarnaar hij reeds zo lang verlangt, bekent hem uiteindelijk haar diepste affectie. Daar zit hij al het hele verhaal op te wachten. Hij wijst haar echter af, omdat "hij begrepen heeft dat door zijn aard (de-wereld-reddende-spiderman), steeds de mensen die hem dierbaar zijn, zullen lijden". Hij wil niet dat anderen het slachtoffer worden van zijn heldenrol, dus wijst hij haar af, om haar te beschermen. Kies zelf: ofwel spiderman, ofwel minnaar.
Dit thema, dat geëngageerden veroordeeld zijn tot de eenzaamheid, komt veel voor.
Het treffen van de dierbaren, in plaats van de tegenstander zelf, is een veelbeproefde machtstechniek. Tijdens WOII, wanneer in een dorp enkelen Joden of verzetsmensen hadden geholpen, executeerden de Nazi' s het hele dorp. Politiemensen in Palermo zullen dit probleem heel rëeel beleven.
Wat spiderman doet, is niet de zelfverdediging die getraind wordt in de dojo. Hij is toeschouwer, geen slachtoffer van geweld. Zijn probleem is niet "Hoe kan ik overleven?", maar: "Wat is mijn verantwoordelijkheid tegenover dit conflict?" Moet of kan ik tussenbeide komen of juist niet? Wat is daarbij de rol van de ordediensten? Is er een val opgezet?
De situatie waarmee men als toeschouwer van geweld wordt geconfronteerd kan van velerlei aard zijn: straatgeweld (zoals bij spiderman), maatschappelijke onrechtvaardigheid, geweld in het gezin, vandalisme,... .
Vanuit aikido gezien is het interessant na te gaan hoe Morihei Ueshiba hiermee omging. (Zie : "Levende Vrede" van John Stevens). Op zeventienjarige leeftijd zette hij zich in om wettelijk misbruik tegen arme vissers te bestrijden; maar: "Hoe bewonderswaardig Morihei' s activisme ook was, het leverde zijn vader-gemeenteraadslid een aardige hoeveelheid ongemak op" (blz 11). Als migrant in Hokkaido wordt hij een vooraanstaand lid van de gemeenschap. Hij vetrekt met de Omoto-kyo naar Mongolië om er een utopische staat te stichten, maar de groep wordt gevangen genomen door het Chinese leger; dit avontuur kost hun bijna het leven. (blz 41). Na een les aan de militaire academie zegt hij: "Het militaire apparaat wordt beheerst door roekeloze idioten,.., die onschuldige burgers blindelings afslachten en alles wat hun pad kruist verwoesten." . Na de aanval op Pearl Harbor trekt Morihei Ueshiba zich terug te Iwama, en laat het beheer van de dojo in Tokyo over aan zijn zoon. Na de oorlog vindt hij dat Japan er droevig voorstaat en besluit hij om ( oflaat hij zich overhalen tot) zich in te zetten voor de verspreiding van aikido, onder meer door het geven van demonstraties; zijn onderricht is: "Breng eerst jezelf in orde, dan je familie, dan de natie". Morihei Ueshiba zag de beoefening van aikido als een soort tegengif tegen de algemene ontmoediging in Japan na WOII. "Begin bij jezelf". Vertrekkend vanuit sociaal activisme als zeventienjarige ten gunste van arme vissers, eindigt hij bij zelfontwikkeling en zelfzorg. Een algemene malaise vergt inderdaad een algemene aanpak. Hoe vredelievender de maatschappij, hoe minder het probleem zich stelt.
Die houding is duidelijk in zijn aanwezigheid in de dojo in Iwama. Wanneer vooraanstaande leerlingen lesgeven en met de beoefenaars "de mat opkuisen", komt hij niet tussenbeide, maar zegt: "Oefen maar goed verder." Hij geloofde duidelijk dat wie op het goede spoor zit, zich vroeg of laat zou beteren.
Maar hij kwam niet tussenbeide. Wat doe je dan als toeschouwer van noodgevallen? Als zelfs het woord bemiddelen zinloos is geworden? Van de films van Steven Seagal weten we dat het zijn mening is dat je er ferm moet invliegen. In zijn latere films is hij alleenstaand, in zijn eerste heeft hij een familie, die bedreigd wordt. Het spiderman-dilemma eindigt ook hier in eenzaamheid.
Dus terug naar het einde van "Spiderman". Welke bedenkingen kan je daarbij maken? Ik dacht aan: hij beslist in haar plaatst, hij geeft haar niet de kans om zelf te beslissen. Waarom houdt hij zo vast aan zijn rol als reddende spiderman? Natuurlijk, het is omdat je dokter bent, dat je kan helpen bij een noodoproep, maar wil dat zeggen dat je gevolg moet geven aan alle noodoproepen in de wereld? Kon de relatie wel succesvol worden? Tenslotte zat hij vol gewijzigd DNA. Hij begint als eenzame computernerd en hij eindigt als eenzame en bevlogen held; misschien zit het probleem eerder in de integriteit van zijn gevoelsleven.
Het blijft een moeilijk probleem. De wet kan verbieden tussenbeide te komen. Conflicten kunnen opgezet worden als valstrik. Verschillende studies zijn al gemaakt over het feit dat grote groepen mensen passief toekijken bij een moord of een verkrachting. Groepsdruk om te conformeren.
Als slachtoffer van geweld leert aikido om iets niet te doen dat je geneigd bent wel te doen: de tegenstander uitschakelen (als het al kan). Geweldloosheid in het algemeen roept op tot verminderen van geweld, tot desescalatie. Aikido leert om verantwoordelijkheid te nemen voor het lot van je aanvaller. In de krijgskunst bestaat er het spreekwoord: "Een vermeden gevecht is een gewonnen gevecht". Omgekeerd kan het "verleiden tot een gevecht" deel uitmaken van een gevechtsstrategie, bijvoorbeeld om tijdverlies te veroorzaken. Zoals in zovele actiefilms: "Ga jij maar verder ik hou ze wel even op!" . Daar niet op ingaan is dan de gepaste zelfverdediging.
De verantwoordelijkheid als toeschouwer zet je daarentegen aan om iets te doen wat je normaal niet zou doen: tussenbeide komen. Om het gevecht niet te vermijden maar "te zoeken". Wie tussenbeide komt riskeert vergelding of straf, of loopt misschien in een val. Wie niet tussenbeide komt, als hij het wel kan, is schuldig nalatig.
Analyse van de situatie kan misschien leiden tot het maken van een verantwoorde keuze. De middelen kunnen geweldloze technieken zijn, of, indien onmogelijk, wat men noemt "protective use of force". Noodsituaties zijn uitzonderingsituaties en vragen een bijzondere aanpak.
